Jurisdição, competência e posse em um tribunal eclesiástico
Notas a um recurso do auditório da Diocese de Mariana ao Tribunal da Legacia de Lisboa (Século XVIII)
DOI:
https://doi.org/10.23927/revihgb.v.186.n.497.2025.189Palavras-chave:
América Portuguesa, Jurisdição Eclesiástica, Posse, Tribunal da Legacia, História do DireitoResumo
Este artigo pretende analisar a jurisdição eclesiástica na América Portuguesa, focando no seu papel na resolução de conflitos quanto à definição da jurisdição no território das paróquias, e com uma atenção especial para a posse enquanto um argumento central. A primeira seção explora questões preliminares sobre a jurisdição eclesiástica, a exemplo da sua competência em razão da matéria e das pessoas, assim como organização hierárquica da Igreja Católica e o seu impacto no sistema recursal. A segunda seção foca no Tribunal da Legacia de Lisboa, o qual atuou como um terceiro e extraordinário nível na jurisdição eclesiástica no império português. A literatura canonística da Idade Moderna foi a principal fonte desta parte do artigo. Finalmente, a terceira seção analisa um processo judicial no qual dois párocos disputam a jurisdição sobre uma área de fronteira localizada na Capitania de Minas Gerais. O processo começa no Auditório Eclesiástico da diocese, e a apelação subsequentemente chega à Relação Metropolitana na Bahia, culminando com o seu exame pelo Tribunal da Legacia.
Downloads
Referências
AHU, Minas Gerais, Papéis Avulsos, Cx. 63, Doc. 5332.
AMARAL, António Cardoso. Liber utilissimus iudicibus et advocatis. Ulysipone: Antonius Aluarez, 1616.
ANTT, Feitos Findos, Fundo Geral, Índice Letra F, Maço 1191, Caixa 11.195, Rev. Feliciano Pitta de Castro vs. Rev. Dr. Amaro Gomes do Livramento.
ANTUNES, Álvaro Araújo; SILVEIRA, Marco Antônio. Deixando de ser fronteira. Território, população e conflito na conquista e colonização de Guarapiranga. Varia Historia, v. 35, n. 69, 2019, p. 857-893. DOI: https://doi.org/10.1590/0104-87752019000300007
ANTUNES, Álvaro de Araújo. As paralelas e o infinito: uma sondagem historiográfica acerca da História da Justiça na América Portuguesa. Revista de História, n. 169, 2013, p. 21-52. DOI: https://doi.org/10.11606/issn.2316-9141.v0i169p21-52
BIAUDET, Henry. Les Nonciatures Apostoliques Permanentes jusqu’em 1648. Helsinki: Soumalainen Tiedeakatemia, 1910.
BUSENBAUM, Hermanno. Medulla Theologiae moralis facili ac perspicua resolvens casvs conscientiae ex variis probatisque auctoribus concinnata. Monasterii Wetphaliae: Bernhardum Raesfeldium, 1656.
CABRAL, António Vanguerve. Pratica judicial, muito util, e necessaria para os que principiaõ os officios de julgar, & advogar, & para todos os que solicitaõ causas nos Auditorios de hum, & de outro foro. Coimbra: Na Officina de Antonio Simoens Ferreyra, 1730.
CABRAL, Gustavo César Machado. Árbitros, Max Planck Institute for European Legal History Research Paper Series - SSRN, v. 12, 2018, p. 1-15
CABRAL, Gustavo César Machado. Do ordo à cognitio: mudanças políticas e estruturais na função jurisdicional em Roma. Revista de Informação Legislativa, v. 49, n. 194, 2012, p. 227-239.
CABRAL, Gustavo César Machado. Eclesiastical normativity and particularism in the New World: the regulation of baptism in the Synod of Salvador da Bahia (1707) and its practice in the Freguesia of Fortaleza (18th century). História do Direito, v. 2, n. 2, 2021, p. 41-58. DOI: https://doi.org/10.5380/hd.v2i2.80532
CABRAL, Gustavo César Machado. Literatura jurídica na Idade Moderna: as decisiones no Reino de Portugal (séculos XVI-XVII). Rio de Janeiro: Lumens Juris, 2017.
CABRAL, Gustavo César Machado. Recursos cíveis ultramarinos: apelações e agravos cíveis da América Portuguesa à Casa da Suplicação de Lisboa (1754-1822). Revista do Instituto Histórico e Geographico Brasileiro, n. 182, v. 486, 2021, p. 41-72. DOI: https://doi.org/10.23927/issn.2526-1347.RIHGB.2021(487):41-72
CAMINHA, Gregório Martins. Tratado da forma dos libellos, das allegações judiciaes, do processo do Juízo Secular, e Ecclesiástico, e dos Contratos, com suas glosas. Coimbra: Na Officina dos Irmãos, e Sobrinho Ginioux, Impressores do Santo Officio, 1764.
CASTRO, Emanuel Mendes à. Practica Lusitana, advocatis, iudicibus, utroque foro quotidie, versantibus, admodum utilis & necessaria. Olysipone: Apud Georgium Rodericum, 1619.
Certificado assinado por Manuel Dias Forte em como recebeu uns autos na cidade da Baía (Brasil) para entregar no Tribunal da Legacia em Lisboa. ANTT, Feitos Findos, Diversos (Documentação Diversa), mç. 23, n. 62.
COSTA, Pietro. Iurisdictio: semântica del potere politico nella publicística medievale (1100-1433). Milano: Giuffrè, 2002.
Declarationes Illustr. Sac. Rom. Cardinalium Congregationis, Ipsis Sacrosancti et Oecumenici Concilii Tridentini Canonibus Et Decretis Insertae. Coloniae Agrippinae: Apud Petrum Henningium, 1619.
DUVE, Thomas. Pragmatic Normative Literature and the Production of Normative Knowledge in the Early Modern Iberian Empires (16th-17th Centuries). In: DUVE, Thomas; DANWERTH, Otto (Org). Knowledge of the Pragmatici: legal and moral theological literature and the formation of Early Modern Ibero-America. Boston/Leiden: Brill/Nijhoff, 2020, p. 1-39 DOI: https://doi.org/10.1163/9789004425736_002
FARELO, Mário. Um coletor apostólico in remotis finibus mundi. Bertrand du Mazel em Portugal (1368-1371). In: HERNÁNDEZ, Francisco J.; SÁNCHEZ AMEIJERAS, Rocío; FALQUE, Emma (Org.). Medieval Studies in Honour of Peter Linehan. Firenze: SISMEL – Edizioni del Galuzzo, 2018, p. 523-556.
FERREIRA, André Luís Bezerra. Injustos cativeiros: os índios no Tribunal da Junta das Missões do Maranhão. Belo Horizonte: Caravana, 2021.
FONSECA, Cláudia Damasceno. Arraiais e vilas d’El Rei: espaço e poder nas Minas setecentistas. Belo Horizonte: Editora UFMG, 2011. DOI: https://doi.org/10.7476/9788542303070
FONSECA, Emmanuele Themudo da. Decisiones et quaestiones Senatus Archiepiscopalis Metropol. Ulyssiponensis Regni Portugalliae tomus primus. Ulyssipone: Ex Typographia Joannis Galram, 1688.
FRAGOSO, João Baptistae. Regiminis Christianae Christianae, ex sacra teologia, et ex vtroque iure ad utrumque forum tam internum, quam externum coalescens Tomus secundus. Lugduni: Sumptibus Laurentij Anisson, & Soc., 1648.
GIORDANO, Silvano. Legados (DCH). Max Planck Institute for European Legal History Research Paper Series, n. 2019-10, p. 13-14. Disponível em: http://ssrn.com/abstract=3368127. Último acesso: 22.07.2024.
HALPÉRIN, Jean-Louis. Law in Books and Law in Action: The Problem of Legal Change. Maine Law Review, v. 64, n. 1, 2011, p. 46-76.
HERZOG, Tamar. Frontiers of possession: Spain and Portugal in Europe and the Americas. Cambridge: Harvard University Press, 2015. DOI: https://doi.org/10.4159/harvard.9780674735804
HESPANHA, António Manuel. Como os juristas viam o mundo, 1550-1750: direitos, estados, pessoas, coisas, contratos, ações e crimes. Lisboa: CreativeSpace, 2015.
HEVIA BOLAÑOS, Juan de. Curia Philippica, donde breve y comprehendioso se trata de los juyzios, mayormente forenses, eclesiásticos y seculares, con lo sobre ellos hasta aora dispuesto por derecho, resuelto por Doctores antigos y modernos, y practicable. Util para los professores de entrambos derechos y fueros Iuezes, Abogados, Escriuanos, Procuradores, Litigantes, y otras personas. Valladolid: En casa de Andres de Marchan, 1605.
HONORES, Renzo. Una sociedad legalista: abogados, procuradores de causas y la creación de una cultura legal colonial en Lima y Potosí, 1540-1670. Tese (Doutorado em História). Florida International University, Miami, 2007.
LEFEBVRE-TEILLARD, Anne. L’appel a gravamine. In: MAUSEN, Yves; CONDORELLI, Orazio; ROUMY, Franck; SCHMOECKEL, Mathias (Org.). Der Einfluss der Kanonistik auf die europäische Rechtskultur. Bd. 4: Prozessrecht. Köln: Böhlau Verlag, 2014, p. 285-306. DOI: https://doi.org/10.7788/boehlau.9783412216993.285
LIMA, Lana Lage da Gama. O padroado e a sustentação do clero no Brasil Colonial. Saeculum – Revista de História, v. 30, 2014, p. 47-62.
LLAMOSAS, Esteban F. Abogados (DCH). Max Planck Institute for European Legal History Research Paper Series, n. 2019-01, 2019. Disponível em: http://ssrn.com/abstract=3312029. Último acesso: 22/06/2024.
LÓPEZ MEDINA, Aurora María. Apelaciones (DCH). Max Planck Institute for European Legal History Research Paper Series, n. 2022-12. Disponível em: https://ssrn.com/abstract=4130306 . Último acesso: 22.07.2024.
MARCOCCI, Giuseppe. A consciência de um império: Portugal e o seu mundo (sécs. XV-XVII). Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2012 DOI: https://doi.org/10.14195/978-989-26-0570-8
MIRANDA, Ana Caroline Carvalho. Entre réus e suplicantes: a atuação de escravos e libertos em ações cíveis na Vila de Pitangui e seu termo (1740-1799). Tese (Doutorado em História). Universidade Federal de Juiz de Fora, Juiz de Fora, 2022.
MUNIZ, Pollyanna Gouveia Mendonça. João Rodrigues Covette, o vigário-geral do Maranhão. Revista de História da Sociedade e da Cultura, v. 22, 2022, p. 117-131. DOI: https://doi.org/10.14195/1645-2259_22-2_5
MUNIZ, Pollyanna Gouveia Mendonça. Réus de batina: justiça eclesiástica e clero secular no bispado do Maranhão colonial. São Paulo: Alameda, 2017.
PAIVA, José Pedro; MUNIZ, Pollyanna Gouveia Mendonça; BRITTO, Michelle. A justiça infra-diocesana no império português (c. 1514-1755). Raízes do modelo, normativas, ação e geografia da rede. Revista Portuguesa de História, v. 53, 2022, p. 211-247. DOI: https://doi.org/10.14195/0870-4147_53_10
PIZZORUSSO, Giovanni. Il padroado régio portoghese nella dimensione “globale” della Chiesa Romana. Note storico-documentarie con particolare riferimento al Seicento. In: PIZZORUSSO, Giovanni; PLATANIA, Gaetano; SANFILIPPO, Matteo (Org.). Gli Archivi dela Santa Sede come fonte per la Storia del Portogallo in Età Moderna: Studi in memoria di Carmen Radulet. Roma: Sette Città, 2012, p. 157-199.
PRODI, Paolo. Una storia della giustizia: dal pluralism dei fori al moderno dualismo tra coscienza e diritto. Bologna: Il Mulino, 2000.
PROSPERI, Adriano Tribunali della coscienza: inquisitori, confessori, missionari. Turino: Einaudi, 1996.
VIDE, Dom Sebastião Monteiro da. Constituições primeiras do Arcebispado da Bahia, feytas, & ordenadas pelo illustrissimo, e reverendíssimo Senhor D. Sebastião Monteiro da Vide, Arcebispo do dito Arcebispado, & do Conselho de Sua Magestade, propostas, e aceytas em o Sinodo Diocesano que o dito senhor celebrou em 12. de junho do anno de 1707. Lisboa: na Officina de Pascoal da Sylva, 1719.
RESENDE, Edna Maria. Os senhores do Caminho Novo: notas sobre a ocupação da Borda do Campo no século XVIII. Mal-Estar e Sociedade, v. 2, n. 2, 2009, p. 121-143.
RODRIGUES, Aldair Carlos. Clergy, Society, and Power Relations in Colonial Brazil: on the Vicar Foranae (Vigário da vara), 1745-1800. E-Journal of Portuguese History, v. 13, n. 1, 2015, p. 40-67.
RODRIGUES, Samuel. Legados Pontifícios. In: AZEVEDO, Carlos Moreira (Org.). Dicionário de História Religiosa de Portugal. v. 3 (J-P). Lisboa: Círculo de Leitores, 2001, p. 70-72.
SANTOS, Gustavo Augusto Mendonça dos. A justiça do Bispo: o exercício da justiça eclesiástica no bispado de Pernambuco no século XVIII. Tese (Doutorado em História). Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 2019. DOI: https://doi.org/10.14195/2182-7974_31_2_3
SANTOS, Patrícia Ferreira. Poder e palavra: discursos, contendas e direito de padroado em Mariana (1748-1764). São Paulo: HUCITEC, 2011.
SILVA, Clara Garcia de Carvalho. “Onde mais comodamente podia habitar-se...”: o acesso a terra por imigrantes portugueses nos sertões das Minas Gerais setecentistas. Revista Ars Historica, n. 23, 2022, p. 63-84.
SOUZA, Evergton Sales; FEITLER, Bruno. Apascentar ovelhas espalhadas e distantes: as visitas pastorais como instrumento do governo episcopal na América portuguesa (séculos XVI e XVIII). In: GAUDIN, Guillaume; STUMPF, Roberta. Las distancias en el gobierno de los impérios ibéricos: concepciones, experiências y vínculos. Madrid: Casa de Velázques, 2022, p. 113-125 DOI: https://doi.org/10.4000/books.cvz.29241
VALLEJO, Jesús. Acerca del furo del árbol de los jueces. Escenarios de la justicia em la cultura del ius commune. In: HIERRO, Liborio L.; LAPORTA, Francisco J. (Org.). La justicia en el derecho privado y em derecho público. Madrid: Universidad Autónoma de Madrid, 1998, p. 19-46.
VELARDE, Pedro Murillo. Cursus Juris Canonici Hispani, et Indici, in quo juxta ordinem titulorum decratalium non solum canonicae decisiones afferuntur, sed insuper additur, quod in nostro Hispaniae Regno, & in his Indiarum Provincijs Lege, consuetudine, privilegio, vel praxi statutum, & admissum est. Tomus Primus. Matriti: Ex Typographia Emmanuelis Fernandez, 1743.
VENÂNCIO, Renato Pinto. Os últimos Carijós: escravidão em Minas Gerais: 1711-1725. Revista Brasileira de História, v. 17, n. 34, 1997, p. 165-181. DOI: https://doi.org/10.1590/S0102-01881997000200009
VILLARROEL, Gaspar de. Gobierno Eclesiástico Pacífico, y unión de los dos cuchillos, pontifício, y régio. Madrid: Por Domingo Garcia Morràs, Impressor de Libros, 1656.
XAVIER, Ângela Barreto; OLIVAL, Fernanda. O padroado da coroa de Portugal: fundamentos e práticas. In: XAVIER, Ângela Barreto; PALOMO, Federico; STUMPF, Roberta (Org.). Monarquias Ibéricas em perspectiva comparada (sécs. XVI-XVIII): dinâmicas imperiais e circulação de modelos administrativo. Lisboa: ICS, 2018, p. 123-160.
Downloads
Publicado
Edição
Seção
Licença
Copyright (c) 2025 Revista do Instituto Histórico e Geográfico Brasileiro

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
Os textos da Revista do IHGB são publicados sob uma licença Creative Commons BY-NC-ND, ou seja, é permitindo o acesso gratuito e imediato ao trabalho e permitindo ao usuário a ler, baixar, distribuir, imprimir, buscar, ou criar links para o texto completo dos artigos (acesso aberto). Reusos dos textos, como citações ou republicações devem mencionar a autoria dos mesmos, mencionar que a publicação foi realizada na Revista do IHGB e não podem ser utilizados com fins comerciais e/ou sofrerem adaptações sem expressa autorização do Editor-chefe da Revista do IHGB e/ou a Diretoria do IHGB.